شیوه های گوناگون رنگرزی

رنگرزی چیست و چه انواعی دارد؟

رنگرزی یا صبّاغی به فرآیندی گفته می‌شود که در طی آن کالای نساجی مثل الیاف، نخ،پارچه یا پوشاک در محلولی که شامل مواد رنگزا و مواد شیمیایی می‌باشد ، قرار گرفته و رنگ‌آمیزی گردد و مولکول‌های رنگ با دوامی نسبی با مولکول‌های کالای نساجی، پیوند محکمی برقرار نمایند. به عبارت دیگر رنگرزی مهارتی‌است که طی آن ماده رنگزا در درجه حرارت هدایت شده و زمان مشخص، داخل الیاف یا کالای منسوج (بافته شده) نفوذ کرده و آن را رنگ می‌کند.شیوه های گوناگون رنگرزی

ماده رنگزا، به همه مواد طبیعی یا شیمیایی که قابلیت رنگرزی الیاف یا منسوجات را دارند اطلاق می‌گردد. رنگ کالای رنگرزی شده نباید به آسانی در اثر شستشو یا در برابر نور از بین برود. رنگرزی و چاپ دو روش رنگ کردن پارچه هستند که تفاوت‌های اساسی با یکدیگر دارند. رنگرزی سنتی و رنگرزی صنعتی دو روش متداول رنگرزی می‌باشند. کاربری رنگرزی سنتی با نوین شدن صنعت نساجی، رفته رفته کاهش پیدا کرده‌است.

تاریخچه

از نقاشی‌های روی دیواره‌های مقبره‌های مصر باستان چنین برداشت می‌شود. که از بیش از ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد مصری‌ها حصیرهای رنگی می‌ساخته‌اند. همان طور که می دانید رنگرزی در ایران سابقه کهنی دارد. کارگاه قالی‌بافی شاهان هخامنشی در شهر سارد و نوشته‌هایی درباره قالی ارغوانی رنگ روی آرامگاه کوروش، گواه این مدعا است.شیوه های گوناگون رنگرزی

در فرآیند رنگرزی چهار عامل نقش اصلی را بازی می‌کنند. که عبارتند از: مواد رنگزا، کالای رنگرزی، مواد شیمیایی کمکی و ماشین‌های رنگرزی. همان طور که مشخص است مواد رنگزایی که در رنگرزی استفاده می‌شوند. ممکن است منبع طبیعی یا مصنوعی داشته باشند. رنگرزی با چاپ کلاقه‌ای، گره‌ای و کاتازوم سه سبک مختلف رنگرزی از لحاظ نحوه ایجاد نقوش گوناگون بر روی پارچه، می‌باشند.

در رنگرزی سنتی ابزاری نظیر ظرف پاتیل، دماسنج، همزن و ظروف شیشه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین نمک‌های فلزی مثل انواع زاج، مواد قلیایی مثل آمونیاک و ماده اصلی یعنی آب که محیط رنگرزی را تشکیل می‌دهد، در فرآیند رنگرزی سنتی کاربرد گسترده‌ای دارند. ماشین‌های رنگرزی نخستین از وسایل بسیار ساده‌ای تشکیل می‌شدند ولی به مرور زمان پیشرفت‌های قابل ملاحظه‌ای در این صنعت به وجود آمد و برای رنگرزی، ماشین‌های مدرن و خودکار ساخته شدند.

رنگرزی شیوه‌های متفاوتی دارد که می‌توان از انواع آن رنگرزی گره‌ای، کاتازوم و چاپ کلاقه‌ای نام برد. بررسی تأثیرات فرآیند رنگرزی بر روی محیط زیست در همه کشورها و کل کره زمین بسیار حائز اهمیت است. بسیاری از کشورهای در حال توسعه مقرّرات خاصی در زمینه نوع رنگ‌های مصرفی، روش‌های گوناگون آن و دفع پساب‌های حاصل، تدوین نکرده‌اند که این امر خود منجر به آسیب رساندن به محیط زیست و اکو سیستم و در نتیجه از بین رفتن گونه های زیستی مختلف می گردد.

شیوه های گوناگون رنگرزی:

1-چاپ کلاقه ای:

چاپ کلاقه ای یا باتیک یکی از روش های چاپ برروی پارچه است که  چاپ کلاقه ای (باتیک) با طرح اندونزیایی، در این شیوه چاپ از عملیات رنگرزی برای انتقال مواد رنگزا به پارچه استفاده می شود.  این شیوه در کشورهایی مانند اندونزی، تایلند، سریلانکا، هند و ایران از قدیم کاربرد داشته اند. این روش در ایران بیشتر در شهر تبریز و اسکو َ رواج دارد و کلاقه ای  نامیده می شود.

واژه  باتیک ریشه اندونزیایی دارد.  در چاپ کلاقه ای، کلیه طرح ها و رنگ ها را با استفاده از واکس و عملیات رنگرزی برروی پارچه منتقل می کنند.  برای این کار بیشتر از پارچه ابریشم استفاده می گردد. تاروپود پارچه از واکس پوشیده می شود و هر دو روی پارچه یکسان نقش می شود.  رنگ های به کار رفته برای چاپ بیشتر از دسته رنگ های گیاهی مانند روناس، اسپرک، پوست انار و زردچوبه است. یکی از ویژگی های چاپ کلاقه ای ایجاد رگه های رنگی است که در اثر شکستن واکس و نفوذ رنگ از میان این شکست ها به پارچه در حین عملیات رنگرزی برروی پارچه پدید می آید.

2-رنگرزی کاتازوم:

کاتازوم یک شیوه ژاپنی رنگرزی پارچه است که در آن از چسبهای مقاوم و اقسام گوناگون شابلون استفاده می شود. در این روش رنگرزی از مخلوط انواع آرد برنج که به وسیله برس یا کاردک رنگ مخصوص نقاشی روی پارچه  اعمال می شود، استفاده می شود. رنگدانه ها در این روش به وسیله چاپ دستی یا غوطه ورسازی و یا هر دوی آن ها به مجموعه افزوده می شود. در قسمت هایی که ترکیب چسب پارچه را پوشانده است، مواد رنگزا نمی توانند به درون پارچه نفوذ کنند، در نتیجه با توجه به شکل شابلون طرح هایی برروی پارچه ایجاد می شود.

3-رنگرزی گره ای :

رنگرزی گره ای نوعی رنگرزی مقاومتی است. در رنگرزی گره ای به منظور ایجاد طرح های گوناگون، پارچه را با روش های مختلف گره زده. و یا با ریسمانی که رنگ در آن نفوذ نمی کند می بندند. پنبه ای با شید رنگ های روشن انجام می شود. در این روش با گره زنی، مچاله کردن، فشردن و استفاده از موانعی مثل کش های لاستیکی و… مانع رسیدن رنگ به برخی قسمت های پارچه می شوند. و نفوذ رنگینه را مشکل و یا غیر ممکن می سازد. که در نهایت پارچه رنگرزی شده شکل ها و الگوهای متنوعی را به خود می گیرد و شبیه پارچه چاپ شده می گردد.

استفاده از لباس های رنگرزی شده با روش رنگرزی گره ای اواخر دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰ میلادی طرفداران زیادی به ویژه، گروه های هوی متال را به خود جذب کرده بود. در این روش نفوذ رنگینه به پارچه مشکل و یا غیر ممکن می شود. بعد از رنگرزی گره ها بازمی شود. اثرات گره به صورت طرحی روی پارچه باقی می ماند.

تعریف کالای رنگرزی:

کالای رنگرزی در تعریف به ماده ای می گویند که هدف فرآیند رنگرزی است. و عملیات رنگرزی جهت رنگ کردن آن انجام می گیرد. کالای رنگرزی و یا به عبارتی کالای نساجی، به سه ظاهر مختلف می تواند وجود داشته باشد. که عبارتند از الیاف، نخ، پارچه. فرآیند رنگرزی برای هر سه شکل الیاف، نخ و پارچه انجام می گردد. در مهندسی نساجی، الیاف به دو گروه الیاف آب دوست و الیاف آب گریز تقسیم می شوند. الیاف آب دوست به دو زیر گروه الیاف سلولزی یا گیاهی (مثل: پنبه، کتان) و الیاف پروتئینی یا حیوانی (مثل: مو، پشم و ابریشم) طبقه بندی می شوند. الیاف آب گریز یا الیاف مصنوعی نیز به سه زیر گروه استات ها، آکریلیک ها و نایلونها رده بندی می شوند.

مواد و روش‌های رنگرزی

رنگرزی سنتی

رنگرزی سنتی با وجود تفاوت‌هایی که در مناطق مختلف دارد، دارای فرمولی مشخص است. ابریشم یا پشمی که با مواد گیاهی رنگرزی می‌شود از نوعی جذابیّت و زیبایی خاصی برخوردار‌ است‌. که‌ به مرور زمان و در‌ اثر‌ استفاده‌ و قرار گرفتن در معرض نور، مواد قلیایی و دیگر فرآیندها نه‌تنها از ارزش آن کاسته نمی‌شود. بلکه به ثبات و درخشندگی آن نیز‌ افزوده‌ می‌شود. رنگرزی طبیعی، حاصل‌ رنگرزی‌ با گیاهان، برخی حشرات و مواد کانی می‌باشد که به روش‌های‌ گوناگون استخراج شده. و در رنگرزی به‌کار گرفته می‌شوند. ازجمله این رنگزاها می‌توان اختصاراً به گیاه روناس، قرمز دانه، اسپرک، نیل، وسمه، پوست بعضی‌ از‌ میوه‌ها، چای‌ و قهوه اشاره کرد.

رنگرزی شیمیایی

بعضی رنگرزان معتقدند که رنگ شیمیایی خوب هم که باشد، بالاخره می‌پرد و بی‌حال می‌شود. رنگ کردن با رنگ شیمیایی مثل بزک‌کردن می‌ماند اما رنگ‌های طبیعی هر چه بمانند و پا بخورند، شفاف‌تر و زیباتر جلوه می‌کنند. و رنگشان به اصطلاح رو می‌آید. البته با وجود رویکرد نوین به استفاده از رنگزای طبیعی هنوز به دلیل وجود مشکلات و محدودیت هایی، استفاده از رنگزاهای طبیعی به جای رنگ های شیمیایی در عمل توسعه چشمگیری نداشته است.

کانون رنگرزی ایران

شاید برای شما جالب باشد که بدانید، ایران دارای کانون‌های مختلف رنگرزی‌ است‌. که شهر کاشان و شهرهایی از جمله آران و بیدگل که در حوزه‌ی کاشان قرار دارند، از مهم‌ترین پایگاه‌های رنگرزی کشور عزیزمان به شمار می‌رود. معروف‌ترین اثر هنری این منطقه، فرش‌ دستباف‌ است و هنر رنگرزی آن است که در ایران و جهان شهرت دارد.شیوه های گوناگون رنگرزی